Giáp biên giới Việt – Lào có ngôi đền Chín Gian thờ người khai phá ra 9 mường ở vùng đất Phủ Quỳ (Nghệ An). Chín con trâu bằng đá quỳ gối thủ phục trước ngôi đền thiêng.
Đền Chín Gian tọa lạc trên đỉnh núi thuộc xã Châu Kim (huyện Quế Phong). Là người trông coi hương hỏa tại đây, ông Ngân Văn Cường (SN 1964) cho biết, đền được xây dựng từ đầu thế kỷ XIV, tại bản Khoẳng, xã Châu Kim.
Đây là nơi đồng bào dân tộc Thái vùng Phủ Quỳ (gồm 3 huyện Quỳ Hợp, Quỳ Châu, Quế Phong) thờ phụng các vị thần Thẻn Phà (ông trời), Náng Xỉ đả (con gái trời) và Tạo Mường (vua của người Mường) Tạo Ló Ỳ.
 |
| Cổng chính đi vào ngôi đền Chín Gian ở huyện biên giới Quế Phong, Nghệ An |
 |
| Ông Ngân Văn Cường bên 9 con trâu quỳ. Ảnh: Quốc Huy |
Tương truyền, Tạo Ló Ỳ là người giúp dân lập bản, dựng mường và trở thành vị chúa đất đầu tiên nơi đây. Vùng đất đầu tiên do Tạo Ló Ỳ cai quản được gọi là Mường Tôn (Mường chủ, Mường gốc). Các mường được lập sau là Mường Quáng, Mường Chừn, Mường Pắn, Mường Puộc, Mường Pha Quèn, Mường Miểng, Mường Chón. Dưới tài đức cai quản của Tạo Ló Ỳ, cuộc sống người Thái ở đây đã khấm khá hơn.
Thời gian sau, thiên tai lũ lụt diễn ra thường xuyên nên người dân các mường xin Tạo Mường cho dựng một ngôi đền ở Mường Tôn, lấy chỗ cúng trâu, cầu xin Trời cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng no ấm.
Theo ông Cường, trước đây, đền có tên là “Tến Xớ Quái” (đền Hiến trâu) nhưng vì có 9 gian nên bà con gọi là “Tến Cau Hoong” (có nghĩa là đền Chín Gian).
Cẩn thận cầm khăn chùi từng bức tượng trâu, ông Cường kể, tương truyền, từ hàng thế kỷ trước, vào ngày hội tế trời có chuyện lạ. Khi mọi người chuẩn bị hành lễ hiến trâu, một con rồng bay đến cuốn đi con trâu bạc (trắng) của Mường Tôn.
Thấy điềm xấu, Tạo Mường liền cho giết trâu làm lễ, khấn xin Trời Phật, tổ tiên để chuyển dời đền đi nơi khác. Trong lúc làm lễ, có một con quạ cổ khoang trắng đến gắp miếng xương trâu nơi đền cũ bay đi và thả xuống một ngọn đồi nhỏ phía nam Mường Tôn, còn gọi là Pú Căm (Núi Vàng). Về sau, Tạo Mường cho dựng lại đền ở Núi Vàng, tồn tại cho đến ngày nay.
 |
| Khu vực suối nước, nơi tắm cho trâu trước khi vào tế lễ |
Mường Tôn chọn trâu cái màu trắng tế lễ
Theo ông Cường, xưa kia, lễ hội đền Chín Gian được tổ chức 3 năm một lần vào tháng 8 âm lịch. Đây là dịp để người dân 9 bản 10 mường vùng Phủ Quỳ cùng hành hương về nơi đất gốc mở hội tế trời, lễ tổ, cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt bội thu.
Điểm đặc sắc, độc đáo của lễ hội đền Chín Gian xưa kia là lễ “hắp quái” – tức lễ hiến trâu. Trâu cái màu trắng là món lễ vật không thể thiếu của người dân Mường Tôn dâng lên ông trời và Tạo Ló Ỳ.
 |
 |
Hai mường khác là Mường Quáng và Mường Puộc cũng hiến trâu trắng nhưng là trâu đực, những mường còn lại cúng trâu đen. Những con trâu được chọn phải khỏe mạnh, không bị khuyết tật.
Sau khi trâu được đưa xuống tắm ở bến sông Tà Tạo (bến Quan), lễ chém trâu sẽ được tiến hành trong tiếng reo hò của đông đảo người dân tham dự.
Ngoài ra, nét tín ngưỡng rất riêng của đồng bào Thái còn thể hiện rất rõ trong các hình thức hát khắp, hát nhuộm. Ở mỗi gian Đền, khi bà mo hành lễ, đằng sau thường có 6-8 cô gái hát đệm bài cúng, kể về cuộc hành trình lên Mường Trời, trong hành trình ấy có cả đường sông, đường bộ.
Khi bà mo cúng đến chỗ đi thuyền, các cô gái hát “Hắp khắp nhứa” (hát đẩy thuyền) tới chỗ Vua ở thì hát Chầu Phủa (lạy Vua). Tại cuộc lễ, còn có thêm lễ thả chim phóng sinh – một việc thiện tốt lành dâng lên các vị thần linh.
 |
| Bên trong chính điện của ngôi đền Chín Gian dành cho 9 mường |
Bên cạnh phần lễ trang trọng, phần hội cũng náo nhiệt và thu hút sự chú ý của nhiều người. Mỗi mường cử ra 9 đấu thủ đua tài trong trò chơi bắn nỏ. Phần thưởng là những mảnh vải vuông do các cô gái tự dệt, một hộp đựng thuốc bằng bạc và một túi da đựng trầu cau.
Các tiết mục nghệ thuật mang đậm nét văn hoá dân tộc như nhảy sạp, hát giao duyên, đặc biệt là hát lăm… chúc cho 9 bản 10 mường được bình yên, no ấm.
Do trải qua 2 cuộc chiến tranh chống Pháp, Mỹ, đền Chín Gian bị hư hỏng nặng, lễ hội cúng trâu cùng dần mai một.
 |
| Trước ngôi đền có 3 trâu bạc và 6 trâu màu đen |
 |
| Người dân tới thăm quan và cầu cho mọi điều tốt lành, khoẻ mạnh và an vui |
 |
| Phía trước mỗi con trâu đều có một chậu nước to |
“Đền ngày xưa 9 gian được làm bằng gỗ lim. Sau khi bị mai một không được phục dựng và tháo dỡ mất hết. Và chỉ còn cái móng đang xây dựng lại. Hai gian thờ Phật và thờ Bác Hồ”, ông Cường nói.
Năm 2004, thuận theo nguyện vọng của đông đảo bà con, ngôi đền có tiếng linh thiêng này được phục dựng, như sự trân trọng nét tín ngưỡng tâm linh độc đáo của bà con người Thái vùng Tây Bắc.
 |
| Con trâu được dắt lên ngôi đền để tế trong buổi lễ vào ngày rằm tháng 2 âm lịch |
Từ năm 2006, lễ hội đền Chín Gian với quy mô hoành tráng được tổ chức trở lại, định kỳ vào ngày 13-15/2 âm lịch hàng năm. Năm 2008, ngôi đền này được công nhận Di tích Văn hoá cấp tỉnh.
Quốc Huy – Phạm Tâm (https://vietnamnet.vn/vn)